Bačka Topola kroz vekove: Naselje u doba ratova i trgovački centar

Prvi dokument koji spominje naselje Topola je jedna austrijska vojna poreska lista koja popisuje veći broj mesta južne Ugarske i navodi mesto Topolj koje ima 60 domaćinstava i dužno je dati carskoj armiji porez u novcu i naturi. Porez je određivan u skladu sa potrebama carske vojske koja se priprema za pohod na Budim. Međutim, porazom kod Skoplja i povlačenjem carske vojske dolazi i do seobe Srba pod vođstvom patrijarha Arsenija Crnojevića te slovensko stanovništvo ovog prostora dobija prinove. Svakako da su ovi doseljenici bili dobrodošli dvoru Habzburga zbog uloge graničara, novih poreskih obveznika i kao oružje za ugušivanje pobune Mađara.

U naletu Turaka naselje je ponovo bilo opustošeno a potom obnovljeno da bi ponovo stradalo u doba pokreta Kuruca i njihovog rata sa dvoru vernim Srbima. Ostala je samo šačica preživelih a za njih su sledili bolji dani. Topola se našla u sporu oko granice Bačke i bodroške županije ali je spor oko granice rešen od strane dvora 1717. Jedan popis iz 1720. nam govori o iznajmljivanju pustare od strane Petrovaradinskog šanca a tu se navodi i Topola. Pretpostavlja se da je Topola tada bila pustara, odnosno da je služila uglavnom za uzgoj stoke i da su tu obitavali stočari-pastiri.

Županijski popis iz 1734. navodi podatak da je topolsku i bajšansku pustaru iznajmio Stoić Bogdanović, jedan od graničara. Nakon ovoga usledio je period doseljavanja koji je započeo manjim intenzitetom Leopold I a nastavila carica Marija Terezija. 1762. carica upućuje predsednika Carske dvorske komore grofa Herberštajna da preduzme mere naseljavanja pustara. Tada dolazi i do većeg naseljavanja Topole i osnivanja mesta Bačka Topola. Ferencu Čizovskom je grof Antal Grašalkovič izdao povelju o naseljavanju 1750. Prvi doseljenici su poticali iz gornje Ugarske i Slovačke. Bačka Topola je poverena franjevačkom redu Sveta Marija iz Subotice. Isto treba napomenuti da je među doseljenicima bilo i Nemaca i Poljaka.

U periodu nakon kolonizacije dolazi do sporog razvoja naselja. Ovo je pre svega bilo uslovljeno sporom kolonizacijom, lošim uslovima za razvoj poljoprivrede i opštim stanjem u zemlji 1800. godine Topola dolazi pod vlast barona Pala Kraj (Pal Kray) kojem je car poklonio ovo mesto. Odmah po dolasku u mesto Pal Kraj počinje izgradnju velelepnog dvorca pored crkve ali ne doživljava njegov završetak jer umire 1804. Nasleđuje ga njegov sin Ferenc. Prema popisu iz 1805. možemo rekonstruisati kako je izgledalo mesto i koje građevine su pripadale Krajevima. Oni su pored crkve podigli zamak, izgradili su privredne zgrade, sedlarnicu, magacin za vino i mleko, kovačnicu i štalu. Isti dokument nam govori da je u Topoli bilo ukupno 646 kmetova. 1805. Ferenc Kraj se molbom obraća kralju tražeći da Topolu uzdigne na rang vašarišta i dopusti tri vašara godišnje. Od ovoga je naselje imalo velike koristi s obzirom na dolazak sve većeg broja trgovaca. Međutim, Ferenc Kraij je umro iste godine pre nego što je kralj dao odobrenje za uzdizanje mesta u rang naselja tako da je jedini vlasnik imanja ostala njegova žena. 1829. njen sin Janoš postaje punoletan te oni razdeljuju imanje. Mladi baron Janoš se sve više zaduživao te je tako doveo i Topolu u loš položaj.

Autor: Vanja Uzelac