Priče dvorca Zako

Kada bi prošetali Bajšom i ako bi vas prolaznici uputili na stari dvorac Zako nikada ne bi poverovali da stojite pred zidinama koji su svedoci istorije ovog podneblja i istorije srpskog naroda. Zamak se posle požara koji ga je progutao 2000.godine nalazi u veoma lošem stanju. Ostala je samo senka nekada slavnog doma koji je delio sudbinu sa svojim vlasnicima i gorostasni hrast koji prkosi vremenu. Priča o ovom dvorcu obojena je slavom, istorijom ali i čuvenom srpskom neslogom koja je podelila jednu porodicu. Dvorac Zako je u stvari nema slika uspona i pada. Mesto na kome se spaja starija i novija istorija.

Sudbina Srba posle propasti srpske države 1459. podseća na biblijsku priču. Lutali su i tražili svoju obećanu zemlju na kojoj će živeti, stvarati, rađati i umirati. Istorija je bila surova. Sve pobede platili su krvlju braneći Austrijsko carstvo od Osmanskog. Ono što su Srbi ostvarili u ratu, često bi gubili u miru.

Među tim čestitim, hrabrim Srbima koji su dolazili sa svih strana našla se i porodica Zako. Poreklo porodice Zako prema nekim izvorima je u Dalmaciji. Zakovi su se orodili sa čuvenom, srpskom aristokratskom porodicom Monasterlija poreklom iz stare Srbije (prostor Raške oblasti, Kosova i Metohije i Makedonije ), tačnije Bitolje iz Makedonije. Monasterlije je sudbina tokom Dugog rata (1593- 1606.) odvela do Kovina, a zatim do Komorna u onom delu Ugarske koji nije bio pod turskom vlašću, na granici sa današnjom Austrijom.

Petar Monasterlija nagrađen je plemićkom titulom 1665.od strane austrijskog nadvojvode Leopolda VI (vl: 1665- 1705.). Nadvojvoda Leopold VI je Petrovog sina Jovana (1660- 1706.) nazivao „vođom srpske nacije“. U braku Jovana i Ane iz porodice Rašković rodila se Julijana Monasterlija koja je svakako deo ove priče, koja je postala supruga Stevana Zaka i time ovu porodicu oplemenila svojom plemenitom lozom.

Stevan i Julijana su imali dva sina: Petra i Đorđa. Posle Julijanine smrti, Jovan se po drugi put oženio Eržebet Esterg sa kojom je dobio i trećeg sina Jovana.

U vreme vladavine austrijske carice Marije Terezije (1740- 1780. ) Stevan je boraveći na prostoru Vojne krajine koja je štitila Beč od Turaka nagrađen: uz podršku grofa Antona Grašalkovića i grofa Engelshofa dobio je plemićku titulu i grb. Na sajtu poreklo.rs Nenad M. Jovanović objašnjava simboliku grba Zakovih: ptica pelikan u heraldici simboliše Hrista jer razdire sopstvene grudi i svojom krvlju hrani ptiće. Tri ptića predstavljaju tri Stevanova sina. Polumesec kao simbol nas upućuje na borbu protiv islama ali isto tako Mesec je simbol nade i velike slave. Graničar, odnosno ratnik predstavlja zasluge Stevana Zako koji je bio komandant u Potiskoj vojnoj granici. Lav je simbol hrabrosti. Tako je, 1. marta 1751. Stevan uz plemićko zvanje dobio i posed Bajšu i naslov „bajšanski ili od Bajše“.

Dvorac Zako je sagrađen u klasicističkom stilu kao skromnija kuća sa dorskim stubovima koji krase ulaz. Iako je u ruševinama, stubovi mu daju posebnu eleganciju i stil. Dom su krasila dva caričina poklona, peć i veliko ukrašeno ogledalo. Peć i ogledalo danas se nalaze u dvorcu Kaštel u Panoniji koji je pripadao porodici Falcione.

Kao što je i srpska sudbina u tim nemirnim vremenima bila burna tako je bila i burna sudbina zamka Zako. Sredinom januara 1759. Stevan je bio primoran zbog finansijskih problema da deo svog imanja ustupi porodici Stojčević. Stojčevići su za 5 000 forinti ustupili zamak i imanje porodici Vojnić. A onda je jedno vreme bio vlasnik i Nandor Valmoser. Đorđev sin, a Stevanon unuk Dimitrije uspeo je da povrati očevinu i da isplati dug porodici Vojnić i vrati polovinu poseda. Dimitrije je postao i vlasnik Petrovog i Jovanovog poseda pošto nisu imali muških potomaka. U periodu kada je Dimitrije bio glava porodice Zako, dvorac je dobio konačan izgled tokom 1818. Tada je izgrađena i crkva Svetog Dimitrija koja je izgleda bila povezana putem sa dvorcem i predstavlja grobno mesto porodice Zako.

Sudbina srpskog naroda na prostoru Vojvodine je bila povezana sa porodicom Zako. Još jedan Zako, ovog puta Dimitrijev sin, a Stevanov praunuk Petar, našao se tokom revolucionarne 1848. godine na mestu gradonačelnika Novog Sada koji je tokom revolucije pretrpeo teška razaranja. Ali kao što to obično biva u srpskoj istoriji, porodica se podelila na dve frakcije. Petar, koji je u početku podržavao srpske zahteve tokom „Proleća naroda“, odnosno revolucije 1848. na prostoru Vojvodine kasnije je stao na stranu Beča. Na drugoj strani koja je zastupala interese Srba i njihov zahtev da Srbi ostvare autonomiju u okviru pobunjene Ugarske našao se Petrov zet, čuveni Đorđe Stratimirović (1822- 1908. ) oženjen Marijom Majom Zako.

Srbi su pokušali da iskoriste momenat kada je Evropu potresao talas revolucija da ostvare svoju vekovnu želju: da konačno dobiju prostor na kome će živeti samostalno, i da žive po svojim zakonima. Dugo godina, pa čak i vekova Srbi su prolivali krv kojom su plaćali privilegije koje su dobijali od Beča koji je koristio ratobornoost i iskustvo Srba proganjanih od Turaka. U pregovorima sa ugarskim revolucionarima predvođenim Lajošem Košutom (mađ. Kossuth Lajos, 1802- 1894. ) srpski zahtevi su odbijeni. Nacionalno buđenje i svest Mađara koji su preko jednog veka živeli pod dinastijom Habzburg nije dozvoljavala da se bilo kojoj naciji pa i Srbima daju posebna prava. Lajoš je smatrao da je Ugarska zemlja jednog naroda. Tu su se sukobili planovi i interesi Srba i Mađara. Austrijski car Franc Jozef I ( vl. 1848- 1916. ) iskoristio je nesuglasice između dva naroda i iskoristio politiku divide et impera, lat. (zavadi pa vladaj ) da bi kasnije ugušio revoluciju u svojoj zemlji. Beč je smatrao da Mađari duguju zahvalnost Austrijancima koji su oslobodili prostor Ugarske od turske vladavine koja je trajala više od jednog veka. Na pobunu protiv Beča gledali su kao izraz nezahvalnosti i iskoristili su Srbe da uguše mađarski nacionalizam. Suprostavili su srpski i mađarski nacionalizam.

U trenutku kada su austrijski vojnici marširali kroz Italiju uz zvuke kompozicije Radecki marš koja im je podizala moral, Đorđe Stratimirović je naneo strahovit poraz Mađarima kod Vilova i Mošorina. Marija Zako Stratimirović razapeta između ljubavi prema bratu i suprugu koji su se našli na suprotnim stranama, preminula je 1848. General Mor Percel (Perczel Mor, mađ. 1811- 1899. ) da bi se osvetio Stratimiroviću naredio je da se pronađe grob Marije Zako i uništi. Češki istoričar poznat pod pseudonimom kao Zigfrid Keper (Isak Salomon Keper, 1821- 1879.) je prilikom obilaska mesta gde se vodio rat između Srba i Mađara našao netaknute grobove Marije Zako i igumana manastira Kovilj ( Jovana Rajića, prvog srpskog istoriografa ) u kom je sahranjena.

Pored dvorca Zako koji sam za sebe predstavlja svedočanstvo o jednom dobu, stoji drugi spomenik poginulima tokom Drugog svetskog rata. Jedan deo dvorca je dobio plemenitu namenu kao Narodna biblioteka. Svima nam je poznata priča i sudbina dvoraca po Vojvodini posle 1945. U ime naroda i nove ideologije koja je na stari svet gledala sa prezirom, veleposednicima su oduzeta imanja i posedi koji su podeljeni drugim ljudima. Naša ravnica je ukrašena brojnim dvorcima koji su svedok naše burne istorije i koji su dokaz povezanosti naše istorije sa dešavanjima u Evropi i svetu. Iako smo bili rasuti širom Evrope, Srbi su putem ovakvih građevima, umetnosti i stilova pokazali da su neraskidivi deo regionalne istorije.

Autor: Berislav Kangrga